Prawa są do używania
Przewodnik dla wszystkich, którzy chcą mieć wpływ na to, co dzieje się w gminie.
Władze samorządowe, które wybieramy w wyborach, podejmują decyzje dotyczące inwestycji w gminie, funkcjonowania szkoły, przedszkola, ochrony zdrowia czy pomocy społecznej. W wyborach mieszkańcy decydują wprawdzie o tym, kto będzie rządził, ale nie oddają całej władzy. Wciąż mogą władzę sprawdzać, przedstawiać jej swoje oczekiwania i wpływać na jej decyzje.
Trzeba jednak wiedzieć, jak to robić. Dlatego przygotowaliśmy przewodnik po narzędziach przewidzianych w ustawach, które dają mieszkańcom możliwość współdecydowania o tym, co dzieje się w ich miejscowości.
Zespół Sieci Obywatelskiej Watchdog Polska
Część I
Wniosek
Chcąc zasugerować przyjęcie przez władze gminy jakiegoś rozwiązania, możemy złożyć wniosek. Mówi o tym Kodeks postępowania administracyjnego w artykule 241. Pozwala on zaproponować dowolne rozwiązanie, którego realizacja leży w kompetencjach urzędu. Można np. złożyć wniosek o poprowadzenie chodnika w miejscu, w którym mieszkańcy wydeptują ścieżkę, a w brzydką pogodę brną w błocie – mówi Katarzyna Batko-Tołuć z Sieci Obywatelskiej Watchdog Polska.
Urząd musi odpowiedzieć bez zbędnej zwłoki (czyli możliwie szybko), nie później jednak niż w ciągu 30 dni od daty złożenia wniosku. Odpowiedź wprawdzie nie musi być pozytywna, ale w praktyce często sygnał od mieszkańców może zostać wykorzystany lub wzięty pod uwagę w planach gminy. Jeśli nawet zostanie odrzucony, to sprawa jest udokumentowana, bo administracja ma obowiązek poinformowania o sposobie załatwienia wniosku (w tym uargumentowania, dlaczego nie uwzględniono rekomendacji). Kiedy urząd wyda decyzję o odrzuceniu wniosku, nie możemy jej zaskarżyć.
Wniosek można wysłać pocztą elektroniczną, faksem, ustnie do protokołu, za pośrednictwem platformy ePUAP lub tradycyjnie, pisemnie.
Petycje
Najbardziej sformalizowaną formą komunikacji z gminą jest petycja. Przedmiotem petycji może być żądanie dotyczące zmiany przepisów prawa czy podjęcia przez urząd jakiegoś rozstrzygnięcia dotyczącego mieszkańców. W petycji możemy na przykład zwrócić się do urzędu z wnioskiem o publikację w Biuletynie Informacji Publicznej rejestru umów czy wprowadzenia do statutu gminy obowiązku udzielania mieszkańcom głosu podczas sesji rady gminy.
To, czy pismo zostanie uznana za wniosek czy petycję, zależy od jego treści – mówi Szymon Osowski, prawnik Sieci Obywatelskiej Watchdog Polska. Na pewno za petycję zostaną uznane wszelkie sugestie dotyczące zmiany przepisów prawa. Petycję, podobnie jak wniosek, mogą złożyć pojedyncze osoby. Jej dużą zaletą jest fakt, że musi pojawić się w Biuletynie Informacji Publicznej urzędu, a rada gminy musi poinformować zbiorczo o tym, jak rozpatrywała petycje w danym roku. Z kolei wadą petycji jest czas jej rozpatrywania - do 3 miesięcy (a w przypadku wydłużenia terminu przez urząd – nawet do 6 miesięcy). Odpowiedź musi być pisemna i zawierać uzasadnienie. Jeśli nawet mamy zastrzeżenia do sposobu rozpatrzenia naszej petycji, nie możemy wnieść skargi.
Skarga
Kiedy mieszkańcy zauważą nieprawidłowości w funkcjonowaniu urzędu gminy czy jakiejś gminnej jednostki, mogą złożyć skargę. Jeżeli będzie ona dotyczyła wójta, to należy ją złożyć do rady gminy, a jeśli to prace rady budzą zastrzeżenia, to skarga powinna trafić do wojewody lub regionalnej izby obrachunkowej (w sprawach finansowych).
Komisja skarg, wniosków, petycji
Naszymi wnioskami, skargami i petycjami w pierwszej kolejności zajmuje się komisja skarg, wniosków i petycji, w której posiedzeniu możemy uczestniczyć. Zasady i tryb jej działania określa statut gminy. Ostateczną decyzję podejmuje jednak cała rada w obowiązkowym głosowaniu imiennym.
Część II
W poprzedniej części pisaliśmy o tym, w jaki sposób mieszkańcy mogą zaproponować gminie rozwiązania, które wydają im się przydatne, np. gdy chcą, aby wydłużono ścieżkę rowerową, zbudowano większy parking przy przychodni czy zainstalowano monitoring wokół szkoły. W takiej sytuacji można wysłać do urzędu wniosek lub złożyć petycję. Kiedy natomiast mamy zastrzeżenia do pracy wójta czy rady gminy, możemy złożyć na nich skargę. W tej części postaramy się odpowiedzieć na pytanie, czy gmina może dofinansować jakieś fajne przedsięwzięcie zainicjowane przez mieszkańców, kiedy mieszkańcy mogą zgłaszać propozycje uchwał i jak wyglądają konsultacje społeczne.
Inicjatywa lokalna
Formą zgłaszania pomysłów na działania w gminie jest inicjatywa lokalna. Pozwala ona pojedynczy mieszkańcom, nieformalnym grupom mieszkańców oraz organizacjom wnioskować o to, by władze gminy wsparły jakieś ich przedsięwzięcie. Ważne jest to, że mieszkańcy i tak są w nie zaangażowani, wkładając swoją pracę. Na przykład pielęgnują skwer miejski i chcą, by gmina zakupiła sadzonki; sprzątają park, marząc o postawieniu w nim ławek, ale nie mają odpowiednich materiałów, których oczekują od gminy.
WAŻNE: inicjatywa lokalna musi być realizowana na terenach należących do gminy. Nie jest możliwe sfinansowanie działań wspólnot mieszkaniowych lub dotyczących prywatnych posesji.
Wniosek w ramach inicjatywy lokalnej wygląda tak samo, jak przedstawiony w poprzedniej części wniosek mieszkańców czy mieszkańca, trzeba w nim jednak przedstawić, jaki jest wkład osób zaangażowanych w przedsięwzięcie i jaka konkretnie pomoc potrzebna jest ze strony gminy. Warto też wykazać korzyści dla wspólnoty gminnej.
Konsultacje społeczne
W czasie konsultacji społecznych przedstawiciele władz lokalnych przedstawiają mieszkańcom swoje plany dotyczące np. aktów prawnych (ich zmiany lub uchwalania nowych), inwestycji i wszelkich przedsięwzięć, które mogą wpływać na ich codzienne życie. Kolejnymi etapami konsultacji są: wysłuchanie opinii mieszkańców, aby dowiedzieć się, jakich modyfikacji w planach oczekują i przedstawienie ich ostatecznego kształtu.
Choć konsultacje w dużej mierze zależą od inicjatywy władz gminy, warto pamiętać, że także mieszkańcy mogą wnioskować o ich przeprowadzenie lub złożyć w tej sprawie petycję (o wnioskach i petycjach pisaliśmy w pierwszej części poradnika).
Postulując przeprowadzanie konsultacji społecznych w gminie – przypomina Bartosz Wilk, prawnik z Sieci Obywatelskiej Watchdog Polska - można powoływać się na artykuł 5a Ustawy o samorządzie gminnym, który mówi, że należy je prowadzić w sprawach ważnych dla gminy.
Sposób i zakres konsultowania decyzji to najlepszy wskaźnik otwartości władz gminy na głos mieszkańców. Konsultować można na wiele sposobów – przeprowadzając badania opinii, stwarzając możliwości składania uwag, zebrania z mieszkańcami, wyłożenie księgi konsultacyjnej, dyskusje na forach internetowych, skrzynkę na opinie, warsztaty.
Warto zainteresować się, czy gmina ma obowiązkową uchwałę o konsultacjach, która określa zasady i tryb przeprowadzania konsultacji z mieszkańcami. Jeżeli jej nie ma, to należy dążyć do jej uchwalenia.
Inicjatywa uchwałodawcza
Ustawa o samorządzie gminnym przewiduje możliwość zgłoszenie projektu uchwały przez mieszkańców. Musi ona dotyczyć kwestii, którymi może zajmować się rada gminy, np. nazwy ulicy.
Zgłoszenie projektu uchwały wymaga poparcia mieszkańców. W gminie do 5000 mieszkańców - co najmniej 100 osób; w gminie do 20 000 mieszkańców - co najmniej 200 osób, a w gminie powyżej 20 000 mieszkańców - co najmniej 300 osób.
Po złożeniu projektu uchwały rada gminy powinna się nim się zająć na najbliższej sesji, jednak nie później niż po upływie 3 miesięcy od dnia złożenia projektu. W każdej gminie musi być uchwała regulująca szczegółowe zasady wnoszenia projektów uchwał, zasady tworzenia komitetów inicjatyw uchwałodawczych, zasady promocji obywatelskich inicjatyw uchwałodawczych, formalne wymogi, jakim muszą odpowiadać składane projekty.
Część III
W poprzedniej części poradnika pisaliśmy o tym, jak uzyskać pomoc gminy we wspólnym przedsięwzięciu mieszkańców oraz co zrobić, gdy chcemy, by urząd konsultował z nami ważne decyzje. Odpowiedzieliśmy też na pytanie, czy mieszkańcy mogą zaproponować podjęcie przez radę gminy uchwały. Teraz pora na przedstawienie narzędzia, które sprawi, że władze będą musiały zrealizować nasze postulaty.
Referendum lokalne
Jednym z silniejszych instrumentów wpływania na decyzje podejmowane przez władze gminy jest referendum lokalne. Jeśli jest ważne, władze gminy są zobowiązane do wdrożenia decyzji podjętych przez mieszkańców. Minusem procedury referendalnej są wysokie koszty i jej czasochłonność.
W referendum mieszkańcy mogą zdecydować np. o zakupie przez gminę majątku ziemskiego znajdującego się w jej granicach, o dopuszczeniu ruchu samochodowego na miejskim rynku czy o likwidacji straży miejskiej. W referendum można głosować również w sprawie odwołania wójta.
Tę formę wyrażania opinii ogranicza jednak konieczność sformułowania prostego pytania, na które można odpowiedzieć tak lub nie. Możliwy jest również wybór między kilkoma wariantami odpowiedzi, np. mieszkańcy mogą zdecydować, jaka lokalizacja szkoły jest ich zdaniem najlepsza.
Przygotowanie referendum
Prawo do udziału w referendum mają osoby posiadające czynne prawo wyborcze do rady gminy oraz zamieszkujące na terenie gminy, w której przeprowadzane jest referendum.
Jak zacząć działać, aby poddać pod głosowanie mieszkańców konkretną propozycję? Pierwszym krokiem jest znalezienie „inicjatora”, czyli osób, które powiadomią władze gminy o planach przeprowadzenia referendum. Może to być pięciu mieszkańców, którym przysługuje prawo do wybierania władz gminy. Może to być także partia polityczna lub organizacja społeczna działająca na terenie gminy (teren działania poparty przepisami statutu).
Te pięć osób podaje swoje imię i nazwisko, numer PESEL, adres zamieszkania i wskazuje, kto jest ich pełnomocnikiem. W przypadku organizacji i partii podaje się ich nazwę, załącza statut i dokument rejestracyjny oraz analogicznie jak w poprzednim przypadku, informuje się, kto jest pełnomocnikiem.
Zgłoszenie, zawierające informację o przedmiocie referendum, wpływa do wójta, burmistrza lub prezydenta. Musi on niezwłocznie potwierdzić jego otrzymanie.
Następnie należy zawnioskować do wójta czy burmistrza o udostępnienie informacji na temat liczby mieszkańców, która pozwoli uznać ważność referendum i wymaganej liczby podpisów pod wnioskiem o referendum. Urząd musi odpowiedzieć w ciągu 14 dni.
Po złożeniu zgłoszenia inicjator referendum ma 60 dni na zebranie podpisów pod wnioskiem o referendum, które muszą stanowić 10% liczby osób posiadających czynne prawo wyborcze do rady gminy.
Poza tym inicjator jest zobowiązany na własny koszty przekazać mieszkańcom informacje o przedmiocie konsultacji.
Formularz do zbierania podpisów, poza informacją, w jakiej sprawie są zbierane, musi zawierać też adnotację, że poparcia nie można wycofać. Ponadto w tabelach powinno być miejsce na imię i nazwisko osoby podpisującej, jej dokładny adres, numer PESEL, podpis i datę podpisu.
Warto zebrać więcej podpisów niż wymagane 10% osób posiadających czynne prawo wyborcze i zamieszkujących w gminie, ponieważ jeśli ktoś na przykład pomyli się w numerze PESEL lub nie wypełni wszystkich rubryk, jego podpis będzie nieważny.
Po zebraniu podpisów przekazujemy je wójtowi razem z pisemnym wnioskiem o przeprowadzenie referendum. Otrzymujemy pisemne potwierdzenie, a wniosek trafia do przewodniczącego rady gminy. Radni oceniają go pod kątem zgodności z ustawą i w ciągu 30 dni muszą podjąć uchwałę w sprawie przeprowadzenia referendum. Również w sytuacji odrzucenia wniosku konieczna jest uchwała podjęta w tym samym terminie. Inicjator referendum może ją zaskarżyć do sądu administracyjnego w ciągu 14 dni od dnia doręczenia uchwały. Z kolei sąd administracyjny rozpatruje skargę w terminie 14 dni od dnia jej wniesienia. Wyrok sądu administracyjnego, uwzględniający skargę, zastępuje uchwałę rady gminy.
Referendum przeprowadza się w dzień wolny od pracy, najpóźniej w pięćdziesiątym dniu od dnia opublikowania uchwały rady gminy w wojewódzkim dzienniku urzędowym (www.dziennikiurzedowe.gov.pl/dzienniki-wojewodztw.html).
Referendum jest ważne, jeżeli wzięło w nim udział co najmniej 30% osób uprawnionych do głosowania. Wynik referendum jest rozstrzygający, jeżeli za jednym z rozwiązań w sprawie poddanej pod referendum oddano więcej niż połowę ważnych głosów.
Pełnomocnik inicjatora referendum musi sporządzić sprawozdanie finansowe z dochodów i wydatków związanych z referendum. Składa je wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi w ciągu trzech miesięcy od dnia referendum.
Część IV
W poprzedniej części poradnika pisaliśmy o referendum lokalnym - jednym z silniejszych instrumentów wpływania na decyzje podejmowane przez władze gminy. Jeśli referendum jest ważne, władze gminy muszą wdrożyć rozwiązania, za którymi opowiedzieli się mieszkańcy. Jeśli było to referendum dotyczące odwołania wójta, to musi on ustąpić ze stanowiska. Mieszkańcy nie tylko mogą wpływać na decyzje podejmowane przez władze, ale też sami mogą decydować, na co wydać wspólne pieniądze – tak właśnie się dzieje w przypadku funduszu sołeckiego i budżetu obywatelskiego.
Fundusz sołecki
Może się wydawać, że mieszkańcy nie mają większego wpływu na to, jak planowane i wydawane są gminne pieniądze. Na szczęście tak nie jest. Wprawdzie o budżecie gminnym decydują radni – czyli nasi przedstawiciele wybrani w demokratycznych wyborach, jednak mieszkańcy mogą zgłaszać do niego swoje propozycje. Na przykład wysyłając wniosek do budżetu, w którym zaproponują, co ich zdaniem powinno się w budżecie znaleźć (o wniosku była mowa w pierwszej części poradnika). W przypadku wniosków do budżetu warto pamiętać, że najsensowniej jest składać je we wrześniu i na początku października, ponieważ do 15 listopada każdego roku wójt, burmistrz czy prezydent musi przedstawić radzie gminy projekt budżetu.
Od 2009 roku mieszkańcy wsi mogą podejmować wiążące decyzje o części budżetu gminy. Taką możliwość daje ustawa o funduszu sołeckim. O przeznaczeniu funduszu sołeckiego decydują bezpośrednio mieszkańcy sołectw na zebraniach wiejskich. Oczywiście za wykonanie funduszu sołeckiego, podobnie jak całego budżetu gminy, odpowiada wójt.
Ważne terminy dotyczące funduszu sołeckiego
O tym, czy w gminie zostanie wyodrębniony fundusz sołecki, który jest budżetem obywatelskim, decyduje rada gminy. Musi to zrobić do 31 marca każdego roku - podjęta w tym terminie pozytywna uchwała dotyczy kolejnych lat. Jeżeli rada gminy nie zamierza wyodrębnić z budżetu funduszu sołeckiego na kolejny rok, musi podjąć, również do 31 marca, uchwałę o jego niewyodrębnieniu. Podjęcie uchwały negatywnej zobowiązuje radę do zajęcia się kwestią funduszu sołeckiego w kolejnym roku. Jeżeli w poprzednim roku rada była przeciwko to, aby w 2020 roku mógł być w gminie wydatkowany fundusz sołecki, do 31 marca 2019 roku rada gminy musi podjąć uchwałę dotyczącą jego wyodrębnienia.
Kolejnym ważnym terminem jest 31 lipca. Do tego dnia wójt gminy musi poinformować sołtysów o tym, jaka kwota funduszu sołeckiego przypada na ich sołectwo.
Najważniejszą zaś datą jest 30 września, gdyż do tego dnia musi odbyć się zebranie wiejskie i musi zostać złożony wniosek o fundusz sołecki wraz z uchwałą zebrania wiejskiego, protokołem i listą obecności z zebrania.
Kwoty z funduszu sołeckiego
Wysokość funduszu sołeckiego wynosi zazwyczaj od 5 do 25 tysięcy złotych na sołectwo i zależy głównie od zamożności gminy i liczby mieszkańców danej wsi.
Nie jest to kwota dowolna. Wójt musi ją obliczyć, biorąc pod uwagę konkretne wskaźniki, a ustawa o funduszu sołeckim podaje, według jakiego wzoru musi to zrobić.
WAŻNE:
Rada gminy może podjąć uchwałę o zwiększeniu tej kwoty ponad ustawowe minimum.
O czym możesz decydować?
Pieniądze z funduszu można wydać na zadania, które spełniają trzy warunki formalne: służą poprawie warunków życia mieszkańców, są zadaniami własnymi gminy oraz są zgodne ze strategią rozwoju gminy.
W praktyce oznacza to, że można je wydać na to wszystko, na co wydaje pieniądze gmina. Przedsięwzięcia z funduszu muszą być realizowane na terenie sołectwa, w którym mieszkańcy podejmują decyzję o jego wydatkowaniu.
Wniosek o finansowanie z funduszu sołeckiego
Nie ma ustawowego wzoru wniosku o fundusz sołecki. Aby wniosek był poprawny, musi zawierać:
-
wskazanie przedsięwzięć do realizacji na terenie sołectwa w ramach funduszu;
-
kalkulację kosztów realizacji przedsięwzięć (koszty te muszą mieścić się w limicie przeznaczonym dla sołectwa);
-
uzasadnienie, w którym wskazane jest, w jaki sposób realizacja przedsięwzięć finansowanych z funduszu przyczyni się do poprawy warunków życia mieszkańców sołectwa.
W przypadku, gdy wniosek nie spełnia wymogów formalnych, wójt w ciągu 7 dni informuje o tym sołtysa. Sołtys ma kolejne 7 dni na podtrzymanie wniosku w niezmienionej formie. Informację o podtrzymaniu wniosku kieruje do rady gminy za pośrednictwem wójta. Rada gminy ma 30 dni na rozpatrzenie wniosku i rozstrzygniecie rady jest wiążące dla wójta.
Fundusz sołecki to świetny instrument podejmowania decyzji. Jego największą zaletą jest to, że mieszkańcy gminy decydują sami o realizacji swoich potrzeb. W odróżnieniu od zwykłego wniosku do budżetu, przedsięwzięcia zaplanowane w funduszu sołeckim muszą być zrealizowane.
Budżet obywatelski
Na wprowadzenie budżetu obywatelskiego decyduje się coraz więcej miast, a od 2019 roku obowiązkowo muszą go wprowadzić miasta na prawach powiatu.
Wysokość budżetu obywatelskiego wynosi co najmniej 0,5% wydatków gminy zawartych w ostatnim przedłożonym sprawozdaniu z wykonania budżetu.
W ramach budżetu obywatelskiego pomysły mieszkańców wybrane co roku w głosowaniu, rada gminy włącza do projektu budżetu i muszą one być zrealizowane. Budżet obywatelski może mieć charakter ogólnomiejski albo może dotyczyć mniejszych obszarów, np. osiedla.
Aby mieszkańcy mogli co roku decydować o tym, jak wydadzą te pieniądze, rada gminy musi podjąć uchwałę określająca szczegóły realizacji budżetu obywatelskiego – jak powinny wyglądać projekt, ile podpisów należy pod nim zebrać, jakie są zasady oceny.
Poradnik przygotowała Sieć Obywatelska Watchdog Polska, organizacja, która pilnuje, żeby ludzie wiedzieli, co robi władza. Uczy mieszkańców, że mogą pytać urzędy o rzeczy dla nich ważne i pokazuje, co robić, gdy urzędnicy unikają odpowiedzi. Organizacja udziela bezpłatnych porad prawnych z zakresu dostępu do informacji publicznej. Można ją wesprzeć m.in. przekazując 1% podatku. Szczegóły na stronie siecobywatelska.pl.